Pierwsza na świecie lampa naftowa – historia, konstrukcja i Ignacy Łukasiewicz

Żyła krótko – tak naprawdę ledwie sześćdziesiąt lat. Jednak w tym czasie lampa naftowa gościła niemal w każdym domu. Po latach powróciła, ale już głównie na półki kolekcjonerów.

Ignacy Łukasiewicz i wynalezienie lampy naftowej

Abraham Pineo Gesner był kanadyjskim lekarzem i geologiem, który żył w XIX wieku. W 1846 roku dokonał istotnego wkładu w świat energii, wynajdując substytut oleju wielorybiego, który wtedy był powszechnie stosowany do oświetlenia. Ten substytut nazywał się naftą, która jest produkowana z ropy naftowej. Nafta szybko stała się popularnym paliwem do oświetlenia ze względu na swoją dostępność i relatywnie niską cenę w porównaniu do oleju wielorybiego. Wynalazek Gesnera oznaczał początek używania paliw kopalnych jako źródła energii i miał duży wpływ na industrializację świata. Dziś nafta nadal jest ważnym źródłem energii i jest stosowana nie tylko do oświetlenia, ale także do transportu i produkcji różnych produktów.

W lipcu 1853 roku w szpitalu we Lwowie przeprowadzono udany zabieg chirurgiczny przez jednego z tamtejszych lekarzy. Zabieg odbył się w nocy, a sala operacyjna była rozświetlona przez lampy naftowe. Było to istotne, ponieważ niezwykłe było wtedy wykonywanie zabiegów w nocy, a użycie lamp naftowych jako źródła oświetlenia w sali operacyjnej pokazywało praktyczność i skuteczność tej nowej formy energii. Użycie lamp naftowych w sali operacyjnej prawdopodobnie również przyczyniło się do sukcesu zabiegu, dostarczając jasnego i stałego oświetlenia dla chirurga do pracy. Ogólnie rzecz biorąc, to wydarzenie podkreśla rosnące znaczenie i przydatność nafty jako źródła energii w XIX wieku.

Zapewne ciekawi was, kto wynalazł lampę naftową? Był to Ignacy Łukasiewicz. Kim był Ignacy Łukasiewicz? Polskim farmaceutą, pracownikiem apteki „Pod gwiazdą”. W roku 1852, wraz z Janem Zehem sprawdzali, czy destylowana ropa naftowa ma jakieś zastosowanie lecznicze. Badanie przeprowadzali oni metodą frakcyjną. Sam płyn palił się jasnym, lecz nie dymiącym płomieniem. Łukasiewicz wpadł wówczas na pomysł, aby użyć płynu do oświetlania pomieszczeń. W ten sposób została wynaleziona lampa naftowa.

Lampa naftowa była bardziej wydajna niż zwykłe świece, tańsza w eksploatacji niż oświetlenie gazowe lub olejowe, a do powszechnego użytku weszła w latach sześćdziesiątych XIX wieku i była niezastąpiona aż do czasów drugiej wojny światowej. Lampa naftowa była znacznym postępem w stosunku do poprzednich form oświetlenia, ponieważ dostarczała jaśniejszego i bardziej niezawodnego źródła światła, a także była tańsza w użytkowaniu. To sprawiło, że stała się atrakcyjnym wyborem zarówno dla mieszkań, jak i zakładów produkcyjnych. Powszechne zastosowanie lamp naftowych pomogło w rozwoju przemysłu i handlu i pozwoliło ludziom rozszerzać swoje działania poza godziny dzienne. Ogólnie rzecz biorąc, lampa naftowa była ważnym postępem technologicznym, który miał trwały wpływ na świat.

Lampa naftowa Łukasiewicza — opis

Pierwsza lampa naftowa stworzona przez Łukasiewicza była bardzo masywna. W jej skład wchodził cylindryczny, blaszany zbiornik na naftę. Zabezpieczał on lampę przed możliwym wybuchem paliwa, co zdarzało się w lampach olejowych. Nakładano na niego metalową rurę z dziurami, które zapewniały przepływ powietrza. Zanurzony Knot wyprowadzany był otworem ponad zbiornik wprost do metalowej rury, gdzie się palił. Najistotniejszy, z technicznego punktu widzenia, był palnik, a dokładniej – kształt knota. Do jak najwydajniejszego działania urządzenia należało dobrać właściwy palnik i knot.

Gdzie stosowano lampy naftowe?

Swoje zastosowanie lampy naftowe znajdywały niemal wszędzie. Aplikowano je najpierw do latarń furmanek, później też i do samochodów. Korzystano z nich, by oświetlić kopalnie i fabryki. Bardzo popularne stało się wieszanie w domach lamp naftowych.

Lampy naftowe z powodzeniem wykorzystywano w:

• domach
• urzędach
• szkołach
• w oświetleniu ulicznym

Lampy naftowe w drugiej połowie XIX wieku stanowiły najpopularniejszy, bo bardzo tani sposób oświetlania mieszkań. Oświetlenie lampami naftowymi było bardzo popularne również na początku wieku XX. Dostęp do jasnego światła po zmroku, gdy nie świeciło już słońce, znacznie zwiększyło możliwości pracy, nauki jak też i wydajność szpitali oraz innych placówek. Jako główne źródło światła funkcjonowała niemalże do II wojny światowej.

Do przyspieszenia rozwoju oświetlenia lampami naftowymi przyczyniło się obniżenie cen nafty. Spowodowane ono było zwiększeniem wydobycia ropy naftowej.  Zasadnicze znaczenie miała też masowa produkcja elementów składowych lampy, oraz ich stopniowa unifikacja.

Jak działa lampa naftowa?

Lampa naftowa jest to rodzaj urządzenia służący do oświetlania, wykorzystujący za paliwo naftę. Składa się ze zbiornika z zanurzonym knotem, wystającym ponad zbiornik. Na zbiorniku z naftą umieszczony jest palnik z regulowanym pokrętłem knotem, od którego zależy jasność światła. Całość chroniona jest przez szklany kominek, który swoim kształtem ułatwiał cyrkulację powietrza i proces spalania. Aby użyć lampy, knot jest zapalany, a płomień reguluje się obracając pokrętłem knotu. Ciepło płomienia paruje naftę, a para jest spalana, produkując światło. Szklany komin chroni płomień przed podmuchami wiatru i pomaga odbijać światło, co sprawia, że jest on bardziej wydajny.

Budowa lampy naftowej

• Lampa naftowa składa się w pierwszej kolejności z knota. Tworzy go sznurek bawełniany lub spleciona taśma o dobrych właściwościach higroskopijnych, które umożliwiają przetransportowanie paliwa do płomienia, a także jego spalanie. Knot może być płaski, okrągły bądź rurowy;
• szkło ciągowe, znanego także jako kominek lub cylinder. Jego zadaniem jest osłanianie płomienia i odprowadzanie spaliny;
• zbiornik szklany bądź metalowy. Umieszcza się go u góry bądź z boku. Widoczne zbiorniki mogą cechować się artystycznym wzornictwem;
• trzon lampy w rozmaitych kształtach. Najczęściej spotyka się trzon stworzony z mosiężnej blachy, jednak zdarzają się też artystyczne odlewy z mosiądzu, cynkalu, żeliwa i innych. Trzon ma za zadanie zabezpieczenie podtrzymania zbiornika paliwa, gdzie osadzony jest palnik. 

Rodzaje lamp naftowych

• lampy z płaskim knotem – która w wyniku działania kapilarnego spala naftę wciąganą przez knot;
• lampy z centralnym ciągiem (z okrągłym, rurowym knotem), z palnikiem wyposażonym w szklany komin do zapewnienia silnego przebiegu. W palniku stosuje się bawełniany knot zwinięty w tubę;
• lampy płaszczowe, będące odmianą lamp centralnego ciągu. Płaszczem jest umieszczana nad palnikiem gruszkowata siatka z tkaniny. W zawarte są w nim sole metali ziem rzadkich. W trakcie pierwszego użycia tkanina się wypala. Sole metali przemieniają się w tlenki, zachowując delikatną strukturę żarzącą się dzięki ciepłu płomienia palnika. Lampy płaszczowe są dużo jaśniejsze niż płasko-, czy okrągłoknotowe. Ich światło jest bielsze i generuje dużo więcej ciepła. Mogą być zaopatrzone w klosz, a kilka takich lamp może ogrzać nieduży budynek w chłodne dni;
• latarnie naftowe są to z kolei lampy o płaskim knocie, przeznaczone do przenośnego i zewnętrznego użytku. Wyróżniamy trzy typy takich latarni: gorący płomień, martwy płomień i zimny podmuch.

Główni producenci lamp naftowych

Lampy naftowe były ważnym elementem oświetlenia w XIX i na początku XX wieku, a ich producenci stanowili ważny sektor przemysłu. Firmy takie jak Ditmar i Brunner były liderami w produkcji lamp naftowych i ich wyroby były cenione za jakość i niezawodność. Lampy naftowe były popularne ze względu na swoją wydajność i niskie koszty eksploatacji w porównaniu z innymi formami oświetlenia, takimi jak świece czy oleje. Były one szeroko stosowane zarówno w domach, jak i w miejscach pracy, i odgrywały ważną rolę w rozwoju nowoczesnej gospodarki i społeczeństwa.

Produkcja lamp naftowych była również ważnym źródłem przychodów dla tych firm. Ditmar i Brunner były w stanie produkować duże ilości lamp, co przekładało się na wysokie zyski. Ich połączenie w 1907 roku tylko umocniło ich pozycję na rynku. Inne firmy, takie jak Serkowski, Eilstein i Podgórski, również odgrywały ważną rolę w produkcji lamp naftowych i ich działalność przyczyniła się do rozwoju tego sektora przemysłu w Polsce.

Jednak wraz z rozwojem nowych technologii oświetleniowych, takich jak elektryczność, lampy naftowe stopniowo traciły na popularności. Mimo to nadal są używane w niektórych miejscach, głównie ze względu na ich niezawodność i prostotę obsługi. Dziś lampy naftowe są głównie używane jako źródło awaryjnego oświetlenia lub jako element dekoracyjny, a ich produkcja nie jest już tak rozpowszechniona jak w przeszłości. Niemniej jednak lampy naftowe pozostają ważnym elementem historii technologicznej i przemysłu oświetleniowego, ponieważ były jednym z pierwszych źródeł sztucznego oświetlenia, które zrewolucjonizowały sposób, w jaki ludzie korzystali z światła.

Estetyka lamp naftowych

Lampy naftowe w drugiej połowie XIX wieku odznaczały się swoistą dekoracyjnością. Wyróżniały się bogactwem zdobniczych form opieranych na ówcześnie panujących trendach artystycznych. Korpusy lamp miały formy:

• waz;
• amfor;
• kolumienek.

Przybierały kształty plastycznych postaci zwierząt, jak również odwzorowanie mitów antycznych. Zdobione je również pejzażami, motywami roślinnymi i scenami rodzajowymi. Klosze lamp naftowych najczęściej przybierały kształt kopulasty, kulisty lub tulipana. Ostatnie z nich barwiono, malowano i umieszczano na nich kolorowe abażury.

Eklektyzm, funkcjonalizm i secesja – lampy naftowe odzwierciedlały trendy ówczesnych epok rządzących we wzornictwie. Korpusy lamp naftowych początkowo wykonane były z metalu. Z czasem sięgano po bardziej szlachetne materiały, jak:

• szkło;
• porcelanę;
• fajans;
• majolikę.

Lampy przyjmowały kształty urn i waz, rozpowszechniły się także kariatydy i trójnogi. Dużą popularnością cieszył się motyw postaci z koszem na głowie, czyli kanefory. Na przełomie XIX i XX wieku swoją świetność święciły lampy w kształcie  kolumny z kloszem przyjmującym kształt tulipana.

Zmierzch i renesans lampy naftowej

Do niedawna lampy naftowe służyły jeszcze jako rezerwowe oświetlenie na statkach oraz jako sygnalizacja świetlna w kolejowych zajezdniach. Dopiero w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku kolej polska i niemiecka zrezygnowały z oświetlenia lampami naftowymi.

Święcąc swoje triumfy przez prawie sześćdziesiąt lat, ostatecznie zostały na trwałe wyparte w połowie XX wieku przez żarówki elektryczne. Po latach powróciły, m.in. jako eksponat kolekcjonerski. Jednak jako źródło światła i do dziś można je spotkać w miejscach, gdzie brak jest dostępu do elektryczności.

Lampy naftowe w dzisiejszych czasach znów stają się modne. I chociaż raczej już nigdy nie będą tak popularne jak w latach swojej świetności, to i teraz przyozdabiają domostwa zamożnych rodzin. Najczęściej są to modele lamp, które pozostały niezmienione od lat trzydziestych XX wieku, kiedy to oświetlały one dworki i pałace oddalone od miasta.

Sprawdzają się nie tylko jako ciekawy gadżet, ale również jako  ozdoba  w miejscach, gdzie niezbędne jest źródło światła, a nie można korzystać z energii elektrycznej. Nadaje się ona znakomicie do rozświetlania ogrodów i tarasów. Delikatnie oświetla teren i wprowadza urokliwy klimat.

Jak korzystać z lamp naftowych?

1.   Korzystaj jedynie z nafty dobrej jakości;
2.   Umieszczaj lampę wyłącznie na stabilnej i niepalnej powierzchni;
3.   Zanim schowasz lampę, odczekaj, aż ona ostygnie;
4.   Zanim zaczniesz czyścić lampę, odczekaj, aż ona ostygnie;
5.   Trzymaj ją z dala od zwierząt i dzieci – lampa naftowa to nie zabawka;
6.   Pamiętaj, aby nie przepełniać zbiornika na paliwo.
7.   Długość knota dostosuj tak, by zapewnić jasne światło

Lampa naftowa to nie wynalazek! Ciekawostki o lampach naftowych

Lampy naftowe nie posiadają cech wynalazku. Wynalazek jest to nowe rozwiązanie zagadnienia technicznego, mogące zostać zaaplikowane w gospodarce, na które może zostać udzielony patent. Lampy naftowe powstały z lamp olejowych poprzez uproszczenie jej budowy oraz zastosowanie  palnika ze zmienioną budową, inną nieco niż w lampach olejowych. Nie można więc ich uznać za wynalazek.

W lampy naftowe i urządzenia na niej oparte przysposabiają się miłośnicy szkół przetrwania i survivalu. Traktują je jako alternatywne rozwiązania w sytuacjach pozbawienia prądu poprzez bliżej nieokreślone okoliczności.